Dlaczego stan prawny po II Wojnie Światowej ma wpływ na aktualny status nieruchomości?
Stan prawny w Polsce po II Wojnie Światowej można by zobrazować parafrazą „Prawo jest w kryzysie, bo stary porządek umarł, a nowy jeszcze się nie narodził”.1 Władze komunistyczne przejmowały majątki ziemskie m.in. na podstawie Dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich,2 Dekretu o majątkach opuszczonych i porzuconych,3 na podstawie ustawy o przejęciu przez Państwo dóbr z martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego4 czy na podstawie Dekretu o wywłaszczaniu majątków zajętych na cele użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r.5
Z niełatwym problemem, dotyczącym podstawy prawnej nabycia nieruchomości, musiał zmierzyć się Sąd Najwyższy po transformacji ustrojowej z 1990 r. Okazało się w tym czasie, że w okresie powojennym wiele nieruchomości znajdujących się we władaniu Skarbu Państwa zostało przejętych przez jego jednostki organizacyjne w posiadanie w sposób niezgodny z prawem tj. bez tytułu prawnego i nie zostały później formalnie przejęte na własność Skarbu Państwa w drodze indywidualnych decyzji, wydanych na podstawie aktów prawnych konwalidujących ich wcześniejszy zabór. Wówczas Skarb Państwa, chcąc mieć do nich tytuł własności, zaczął występować o stwierdzenie nabycia ich własności przez zasiedzenie.6
Stan prawny w latach 90 XX wieku
Po transformacji ustrojowej w Polsce w latach 90 XX wieku Ustawodawca podjął próbę uregulowania ww. problemu. W tym celu w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej7 wprowadzono tzw. „postępowanie regulacyjne”, mające na celu przywrócenie bezprawnie odebranych instytucjom kościelnym nieruchomości. Zgodnie, bowiem z art. 40 ust. 1 ww. ustawy: ”Na wniosek kościelnej osoby prawnej wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym”, w przedmiocie przywrócenia własności przejętych na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub ich części, o których mowa w art. 39 ust. 1 pkt 1 i 2: 4) przejętych we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego, bez względu na późniejsze ustawodawstwo konwalidujące to przejęcie”.
Wobec powojennego rozproszenia i zniszczenia dokumentacji Kościół Ewangelicko-Augsburski nie był w stanie udowodnić władztwa nad wszystkimi dotychczasowymi nieruchomościami. Problematyczne było również wykazanie, iż jest bezpośrednim następcą prawnym nieistniejących już kościelnych jednostek organizacyjnych. W konsekwencji KEA nie zdążył wystąpić skutecznie o przywrócenie własności tych nieruchomości w przewidzianym w ustawie terminie dwóch lat od dnia wejścia w życie ww. ustawy tj. do dnia 12 lipca 1996 roku. Kilkukrotnie podjęto bezskuteczne starania o uchwalenie nowelizacji ustawy partykularnej i przyznanie dodatkowego terminu do składania wniosków rewindykacyjnych.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że Kościół Katolicki w Rzeczypospolitej Polskiej od dnia 1 lutego 2011 roku nie posiada ograniczenia w postaci terminu na składanie ww. wniosków.8 Zmiany te nie objęły jednak Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
Niezależnie od tego strona rządowa w komisji regulacyjnej uznała, że postępowanie regulacyjne w sprawie przywrócenia własności tej kategorii nieruchomości nie jest dopuszczalne, gdyż nadal stanowią one własność (nieistniejących) parafii ewangelickich9.
„Reset” stanu prawnego nieruchomości
Nieruchomości przejmowane od kościołów protestanckich, w tym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, niejednokrotnie oddawane były we władanie państwowym i samorządowym jednostkom organizacyjnym, innym kościołom i związkom wyznaniowym oraz rolnikom indywidualnym. W związku z tym, istnieje możliwość zasiedzenia ich przez posiadacza samoistnego, a zatem podmiot zachowujący się jak właściciel.
Nabycie własności w drodze zasiedzenia ma bowiem charakter pierwotny, czyli niezwiązany z uprawnieniami poprzednika10. Oznacza to, że w wyniku zasiedzenia dochodzi do utraty przez dotychczasowego właściciela prawa własności rzeczy. Nabycie własności nieruchomości w wyniku zasiedzenia następuje z mocy prawa (art. 172 k.c.). Oddziaływanie art. 5 k.c. nie sięga takich zdarzeń prawnych, bo nie może zmieniać obowiązującego prawa11.
W konsekwencji, instytucja zasiedzenia stanowi swego rodzaju „reset stanu prawnego” nieruchomości. Jeżeli doszło do zasiedzenia nieruchomości kościelnej, KEA i inne kościelne jednostki organizacyjne pozbawione są możliwości dochodzenia jej zwrotu.
Od kiedy należy liczyć początek biegu zasiedzenia?
W danym przypadku problematyczna zdaje się kwestia początku biegu terminu zasiedzenia. Zdaniem Sądu Najwyższego: „Władanie cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa, uzyskane w ramach sprawowania władztwa publicznego, może być posiadaniem samoistnym prowadzącym do zasiedzenia. Zasiedzenie jednak nie biegło, jeżeli właściciel nie mógł skutecznie dochodzić wydania nieruchomości (art. 121 pkt 4 w związku z art. 175 k.c.)”.12
W przypadku nieruchomości stanowiących do 1947 r. własność włączonych do KEA parafii ewangelickich o zawieszeniu biegu zasiedzenia można mówić zarówno z uwagi na brak podstaw prawnych, jak i z uwagi na siłę wyższą, jaką był okres totalitaryzmu. Bieg zasiedzenia w sprawie tych nieruchomości mógł się rozpocząć dopiero najwcześniej z dniem wejścia w życie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Do tego dnia obowiązywała bowiem ustawa z dnia 4 lipca 1947 r. o zmianie dekretu13, na mocy której nieruchomości włączone do KEA parafii ewangelickich przeszły na własność Skarbu Państwa, a ukształtowany nią stan prawny zamykał Kościołowi Ewangelicko- Augsburskiemu drogę do wystąpienia o przywrócenie mu własności tych nieruchomości aż do wejścia w życie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.
Bieg zasiedzenia rozpoczął się, więc od dnia wejścia w życie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, uprawniającej osoby prawne KEA do składania wniosków rewindykacyjnych, dotyczących nieruchomości, stanowiących własność włączonych do niego w 1947 r. parafii działających w II RP Kościołów ewangelickich. Zdaniem jednak części doktryny prawniczej, bardziej zasadny wydaje się jednak pogląd, że bieg zasiedzenia rozpoczął się dopiero od upływu terminu, do składania wniosków rewindykacyjnych w tej sprawie, tj. od 11 lipca 1996 r.14
Moim zdaniem oraz z ostrożności inwestycyjnej za bliższą prawdzie należy przyjąć koncepcję D. Binemann-Zdanowicza, że wobec tych nieruchomości termin zasiedzenia biegnie dopiero od dnia 12 lipca 1996 roku (gdyż do tego momentu można było składać wnioski rewindykacyjne), w związku z czym w 2024 r., a najdalej w 2026 r. nieruchomości te staną się z mocy prawa własnością obecnych posiadaczy w złej wierze.
Przykład
Co do zasady, w sprawach o zasiedzenie w złej wierze sposób wejścia wnioskodawcy w posiadanie nieruchomości nie jest istotny (art. 172 § 2 k.c.). Wnioskodawca ma więc prawo nabyć w drodze zasiedzenia zarówno nieruchomość, którą w przeszłości nabył umową nieformalną, jak i nieruchomość, której w posiadanie wszedł przed 30 laty wbrew woli jej właściciela, a nawet w drodze czynu niedozwolonego. Jednakże w przypadku nieruchomości kościelnych sposób wejścia wnioskodawcy (Skarbu Państwa) w ich posiadanie nie jest obojętny w rozumieniu ustaw partykularnych kościołów, w tym też Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. W świetle art. 40 ust. 1 pkt 4 o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, powojenne przejęcie nieruchomości kościelnych bez tytułu prawnego skutkuje bowiem obowiązkiem przywrócenia ich własności uprawnionym kościelnym osobom prawnym, z wyłączeniem przypadków określonych w art. 40 ust. 3 i 4 u.p.k.e.a. Powyższa kwestia była przedmiotem m.in. sprawy toczącej się przed Sądem Okręgowym w Toruniu w 2000 roku.15
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu dochodziła, bowiem przywrócenia własności nieruchomości stanowiącej własność włączonej w 1947 r. do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Nowomiejskiej Parafii Ewangelicko-Unijnej w Toruniu. Nieruchomość o powierzchni 0,0441 ha została bowiem przejęta przez Skarb Państwa bez tytułu prawnego, a następnie przekazana Gminie Miasta Toruń. Sąd Okręgowy w Toruniu początkowo odrzucił powództwo, twierdząc, że nieruchomość była domem parafialnym niemieckojęzycznej Nowomiejskiej Gminy Kościelnej, a państwo przejęło ją po wojnie.
Parafia złożyła apelację, argumentując, że art. 40 ust. 1 pkt 4 u.p.k.e.a. nie wymaga posiadania nieruchomości przez KEA w dniu wejścia ustawy w życie. Sąd Apelacyjny w Gdańsku uchylił orzeczenie Sądu Okręgowego16, uzasadniając, że postępowanie regulacyjne ma zastosowanie, gdy niemożliwe jest nabycie własności nieruchomości w trybie administracyjnym.
Sąd Apelacyjny uznał roszczenie parafii za usprawiedliwione, nakazując ponowne rozpatrzenie sprawy przez Sąd Okręgowy w Toruniu. Ten, zgodnie z wytycznymi, zbadał przesłanki art. 40 ust. 3 i 4 u.p.k.e.a., ustalając, że przywrócenie własności nie naruszy praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie. W rezultacie, Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo, przywracając Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Toruniu własność spornej nieruchomości i nakazując gminie wydanie jej w terminie sześciu miesięcy od uprawomocnienia się wyroku.
Autor: Adrian Zywert
[1] J. Majewski, Dyskretna krytyka faustycyzmu – uwagi na marginesie recenzji monografii: J.Jabłońska-Bonca, O szkolnictwie wyższym i kształceniu prawników, Warszawa 2020
[2] Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 z późn. zm.)
[3] Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych (Dz. U. Nr 9, poz. 45)
[4] Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87 z późn. zm.)
[5] Dekret z dnia 7 kwietnia 1948 r. o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r. (Dz. U. Nr 20, poz. 138 z późn. zm.)
[6] M. Górski, 2.4. Zawieszenie biegu zasiedzenia z powodu siły wyższej [w:] Zasiedzenie nieruchomości w praktyce, red. A. Górski, Warszawa 2022.
„Nieruchomości te, będące we władaniu państwowych osób prawnych, samorządów oraz innych osób fizycznych i prawnych, formalnie w świetle zachowanej szczątkowej dokumentacji wieczystoksięgowej, wciąż stanowią własność nieistniejących już, gdyż włączonych w 1947 r. do KEA parafii ewangelicko-unijnych, staroluterskich, augsbursko-helweckich i innych”.
[7] Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 509)
[8] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1966 z późn. zm.).
[9] D. Binemann-Zdanowicz, Uregulowanie stanu prawnego nieruchomości Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w III RP, Warszawa, Bielsko-Biała 2020.
[10] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2018 roku, sygn. akt V CSK 271/18
[11] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1998 roku, sygn. akt III CKN 396/97
[12] Uchwała pełnego składu Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 roku, sygn. akt III CZP 30/07
[13] Ustawa z dnia 4 lipca 1947 r. w sprawie zmiany dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 52, poz. 272 ze zm.)
[14] D. Binemann-Zdanowicz, Uregulowanie stanu prawnego nieruchomości Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w III RP, Warszawa, Bielsko-Biała 2020.
[15] Wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 20 listopada 2000 roku, sygn. akt I C 1243/00
[16] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2000 roku, sygn. akt I ACa 219/00.
